بررسی آماری ـ توصیفی پیکرگردانی «مرد ↔ حیوان» در افسانه‌های مردم ایران

پیکرگردانی یا دگردیسی که عبارت است از تغییرشکل موجودات، یکی از اصلی‌­ترین عوامل دخیل در گسترش حوزه‌­ی تخیلی قصه‌­های عامیانه در سراسر دنیا به شمار می­‌رود. یکی از انواع رایج پیکرگردانی در افسانه‌­ها، تبدیل شدن انسان‌­ها و حیوانات به یکدیگر است. در این پژوهش پیکرگردانی مرد ـ حیوان، در 1987 قصه از مجموعه­‌ی فرهنگ افسانه­‌های مردم ایران اثر علی­ اشرف­درویشیان و رضا خندان (مهابادی) بررسی شده­‌است. نتیجه­‌ی بررسی آماری ـ توصیفی انواع پیکرگردانی مرد به حیوان و حیوان به مرد، از این قرار است: این صورت از پیکرگردانی در افسانه­‌ها 202 بار تکرار شده‌­است. دگردیسی «مرد ↔ آهو» و «مرد ↔ کبوتر» با بیست و یک مورد، پربسامدترین و دگردیسی مرد ↔ نهنگ، مورچه، جوجه­‌تیغی، گوزن، پلنگ، کبک، جغد، قوش و شیر با یک مورد، کم بسامدترین صورت دگردیسی به شمار می‌­رود. پیکرگردانی مرد ↔ حیوان به سه صورت دیده می­‌شود: تغییرهیأت، طلسم یا جادو و تجسد. در این افسانه‌­ها معمولاً آدمیان بر اثر عواملی چون مواجه شدن با مشکلی حل نشدنی، ارتکاب گناه، یاری رساندن به قهرمان داستان یا به شخصیت مظلوم و ترحم خدایان؛ به حیواناتی چون اسب، آهو، مار، سگ، گرگ، جغد و ... تبدیل می‌شوند و از این راه به مقاصدی مانند نجات قهرمان داستان، رسیدن به معشوق، رهایی از دست تعقیب­‌کننده و تنبیه و مجازات دشمنان دست می­‌یابند.